Phạm Ngọc Hiền: Trao đổi với Chu Mộng Long về bài “Thi pháp học đồ đểu”

Năm 2016, tôi có xuất bản cuốn sách Thi pháp học, do công ty văn hóa Đông Tây và NXB Văn học phát hành. Cuốn sách được nhiều người đánh giá cao nhưng cũng có một ý kiến nhận xét trái chiều. Đó là bài Thi pháp học đồ đểu đăng trên blog cá nhân của Chu Mộng Long (tức Châu Minh Hùng). Bài viết có nhiều chi tiết bịa đặt, vu khống làm cho một số bạn đọc hiểu nhầm cuốn sách của tôi.

Cuốn Thi pháp học của tôi (cũng như Giáo trình Thi pháp học của Hoàng Trọng Quyền, 2015) cũng có một số tên đề mục gần giống như cuốn Thi pháp học hiện đại của Trần Đình Sử: Không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, kết cấu, cốt truyện… Nhìn bề ngoài, có vẻ như tôi theo trường phái của Trần Đình Sử. Nhưng thực ra, nội dung, quan điểm của hai cuốn sách trái ngược nhau (chính vì vậy nên mới có người tức giận). Có thể tóm tắt sự khác nhau của hai cuốn sách như sau: Hai cuốn sách in cách nhau 23 năm. TPHHĐ của TĐS (1993) vẫn còn nằm trong cái vòng kim cô của Liên Xô thì TPH của tôi (2016) đã thoát sang Âu – Mỹ và cập nhật nhiều lý thuyết mới của thế giới. Nếu TPH của TĐS nghiêng về nội dung tư tưởng thì TPH của tôi nghiêng về hình thức nghệ thuật. TPH của TĐS nghiên cứu tách rời các yếu tố thi pháp, còn tôi nghiên cứu các yếu tố đó trong mối quan hệ ảnh hưởng lẫn nhau (theo tinh thần của chủ nghĩa cấu trúc phương Tây). TPH của TĐS chuyên về lý thuyết, khó hiểu, TPH của tôi chuyên về thực hành, dễ hiểu. TPH của TĐS chủ yếu lấy các ví dụ trong văn học Liên Xô và thơ Tố Hữu, còn TPH của tôi lấy ví dụ trong văn học phương Tây, văn học đô thị miền Nam, văn học Việt Nam hải ngoại… Ngoài ra, tôi còn lấy ví dụ trong các lĩnh vực: ca nhạc, sân khấu, điện ảnh, điêu khắc, hội họa… Không chỉ lấy các ví dụ có sẵn mà tôi còn sáng tác ra các ví dụ mới: “Những nàng thiên nga sải những đôi cánh thần tiên bay lên miền tự do cao xa và mất hút trong màu thủy tinh xanh ngợp mắt” (P.N.H). “Bốn năm đại học trôi vèo như một chiếc xe tốc hành qua xa lộ tri thức”, “Bốn năm đại học dài lê thê như con lạc đà gãy chân trườn qua sa mạc” (P.N.H). Như vậy, cuốn sách của tôi có sự kết hợp của lý thuyết, phê bình, sáng tác, có cả văn chương và các loại hình nghệ thuật khác. Trên đây, tôi chỉ nêu sơ lược vài điểm khác nhau giữa hai cuốn sách. Nếu Trần Đình Sử và Chu Mộng Long muốn diễn giải thêm thì tôi sẽ viết vài bài nữa. Trước đây, tôi không dám so sánh như vậy vì sợ sẽ làm cho TĐS buồn. Nhưng sau sự việc này, tôi không ngần ngại nữa.

Về dung lượng, cuốn sách Thi pháp học của tôi (bản in 2016) dày gấp 6 lần cuốn Thi pháp học hiện đại của Trần Đình Sử (in năm 1993). Cuốn Thi pháp học của tôi dày 560 trang khổ lớn, còn cuốn Thi pháp học hiện đại dày 165 trang khổ nhỏ. Khi thấy tôi có ý định viết bài trả lời, một anh bạn đồng nghiệp khuyên không cần thiết vì chỉ cần cầm trên tay hai cuốn sách là biết ngay sự khác nhau như thế nào. Nhưng tôi nghĩ mấy ai có trong tay cả hai cuốn sách. Mà nếu có sách thì các chư hầu của nhà Chu chưa chắc đã đọc nổi một trang. Họ là những người lười đọc sách, siêng chửi bới, giỏi ăn theo nói leo. Giống như thời bao cấp, có một nhà phê bình chửi Tự lực văn đoàn, thế là cả nước cũng hùa nhau chửi theo. Mặc dù chưa ai đọc cuốn sách nào của Tự lực văn đoàn. Đến đầu thế kỷ XXI này, tư duy bầy đàn vẫn còn. Đó là mảnh đất màu mỡ cho các anh hùng bàn phím dụng võ.

Ở đây, Châu Minh Hùng có sự lầm lẫn hết sức ngô nghê giữa hai thuật ngữ “Tài liệu tham khảo” và “Phụ lục”. Tài liệu tham khảo là những sách báo mà tác giả có đọc, tham khảo nội dung để viết sách. Phần này, tôi có chú thích ở cuối trang. Còn phần Phụ lục là những nội dung phụ ở cuối sách, bổ sung cho phần nội dung chính. Nó bao gồm: tranh ảnh, biểu đồ, hay thống kê những tác phẩm trong một lĩnh vực nào đó… Nhiều học sinh THPT đã hiểu được sự khác nhau này. Còn sinh viên thì dĩ nhiên ai cũng biết. Không rõ Châu Minh Hùng học hành tới bậc nào mà không biết điều này. Cái con số 340 tài liệu mà ông đưa ra là thuộc phần Phụ lục 2 chứ không phải là Tài liệu tham khảo. Nhưng Chu lấy ở đâu ra con số 340 tài liệu ? Có thể Chu căn cứ vào trang cuối của cuốn sách mà tôi chụp hình đưa lên trang web phamngochien.com. Chu không biết rằng, ở phần Phụ lục 2: “Những công trình liên quan tới Thi pháp học”, tôi chia làm hai phần: Phần các tác giả Việt Nam (gồm 510 tài liệu) và Các tác giả nước ngoài (gồm 340 tài liệu). Hai phần được đánh số riêng. Tổng cộng là 850 tài liệu liên quan tới Thi pháp học. Mới nhìn thấy có 340 tài liệu mà Chu đã cho là quá hoành tráng. Nếu phát hiện ra sự thật là 850 tài liệu thì chắc… ngất xỉu. Qua sự việc này, có thể đưa ra ba khả năng: Một là: Chu không phân biệt được sự khác nhau giữa Tài liệu tham khảo và Phụ lục (lỗi do yếu kém chuyên môn); Hai là, Chu chưa đọc cuốn sách Thi pháp học nên cứ tưởng là chỉ có 340 tài liệu (lỗi này do “láu cá”); Ba là, Chu vẫn biết Tài liệu tham khảo khác với Phụ lục, và vẫn biết có 850 tài liệu nhưng chỉ nói là 340 tài liệu tham khảo (lỗi này do tính xảo trá, nói láo quen mồm).

Đối với những tài liệu nằm ở phần Phụ lục, không nhất thiết tác giả phải đọc trực tiếp. Chẳng hạn, trong thống kê danh mục động vật ăn cây cỏ, tôi có quyền nêu tên hươu cao cổ, mặc dù chưa sang châu Phi sờ vào nó lần nào. Trong cuốn Thi pháp học, phần mà tôi tốn nhiều thời gian nhất là thống kê danh mục những công trình có liên quan tới Thi pháp học. Suốt hơn 10 năm trời, tôi vùi đầu vào các thư viện để lục tìm những tài liệu có liên quan. Tôi thường xuyên cập nhật các báo, tạp chí để xem ghi chép tỉ mỉ tên bài viết, tác giả, số tạp chí… Tôi còn vào trang web các thư viện trên thế giới, nhất là thư viện quốc hội Mỹ, gõ tìm những từ có liên quan tới thi pháp, rồi dịch nhan đề tác phẩm. Mục tiêu của việc làm này là giúp bạn đọc có cái nhìn tổng thể về vấn đề mình cần nghiên cứu. Chẳng hạn, có ai đó muốn nghiên cứu “điểm nhìn nghệ thuật”, họ xem danh mục tác phẩm do tôi cung cấp để biết được trên thế giới và Việt Nam đã có ai nghiên cứu vấn đề này rồi. Tôi chỉ giới thiệu nhan đề tác phẩm, còn nội dung thì họ phải tự tìm đọc. Trong lần in thứ nhất, tôi giới thiệu 850 tài liệu liên quan tới Thi pháp học. Còn trong lần in thứ 2 (đầu năm 2019), con số này đã lên tới 930. Và tôi sẽ còn tiếp cập nhật. Cần nói thêm, cuốn sách của tôi vốn là một đề tài khoa học đã qua thẩm định của hội đồng khoa học gồm 5 người, đạt loại Tốt. Sau đó, tôi còn nhờ nhiều chuyên gia đọc góp ý. Tổng cộng có ít nhất 10 người đọc thẩm định và biên tập cuốn sách. Họ gồm 1 giáo sư, 2 phó giáo sư, 3 tiến sĩ và nhiều biên tập viên các nhà xuất bản ở Sài Gòn và Hà Nội. Đây là những người có tinh thần trách nhiệm cao và siêng năng làm việc chứ không cẩu thả và rỗi việc như loại trí thức giả danh. Người siêng năng phải mất nhiều năm để xây cây cầu, còn kẻ bất lương chỉ mất vài phút để phá cây cầu.

Trong học thuật, hình như trí thức của ta xưa nay chưa có sự độc lập trong tư duy. Thời trung đại, các nhà Nho nói câu nào cũng trích dẫn lời các Tử bên Tàu. Nào là Khổng Tử nói, Trang Tử cho rằng, Theo Tuân Tử… Từ giữa thế kỷ XX, ta lại rơi vào cái vòng tư tưởng của Liên Xô. Nói cái gì cũng: Theo ông ốp, nói như ông ép, ông ski có lý khi cho rằng, vẫn theo ông tin… Rồi rất nhiều người trích dẫn sách Dẫn luận Thi pháp học của TĐS dù chưa đọc sách đó lần nào. Vẫn là: theo TĐS, TĐS cho rằng, TĐS viết, TĐS quan niệm… Nhưng những câu nói đó có đúng là của TĐS hay là của mấy ông ốp, ép, ski, tin bên Liên Xô ? Chu Mộng Long nói rằng, TĐS “có những kiến giải rất riêng xoay quanh một trục tư tưởng “hình thức mang tính quan niệm”, “hình thức trong tương quan với nội dung tác phẩm”. Trước kia, tôi cũng như nhiều người khác tin rằng, ý tưởng hình thức mang tính nội dung / quan niệm là của TĐS phát minh ra. Nhưng sau này mới biết, ý tưởng đó là của M. Bakhtin (xem thêm trong Lý luận phê bình văn học thế giới thế kỷ XX, T1 (Lộc Phương Thủy chủ biên), Những vấn đề thi pháp Dostoevski (M. Bakhtin) .v.v…). Không phải cái gì có trong sách của TĐS cũng là do TĐS sáng tạo. Bởi vậy, phải cẩn thận khi trích nguồn. Nếu không rõ nguồn thì ta tự nói theo cách khác, không nhất thiết phải nói theo ai cả.

Có lẽ Chu cáu tiết nhất là câu ở bìa sau của sách: “Có người ví Thi pháp học như một con kỳ đà luôn thay hình đổi dạng. Nó thường thay đổi màu sắc theo thời gian và cũng có sự khác biệt về diện mạo theo không gian sống. Mỗi người nhìn nó qua một lăng kính và tọa độ khác nhau, bởi vậy, ta phải chấp nhận hiện tượng “chín người mười ý”. Có thể nói, Thi pháp học là bức tranh muôn màu và dang dở, đang chờ đợi mỗi nhà nghiên cứu phê bình vẽ vào đấy những màu sắc, đường nét theo quan niệm của mình”. Chu và nhiều đệ tử của mình cho rằng tôi ví Thi pháp học như con kỳ đà. Thực ra, đây là ý kiến của một nhà phê bình đã đăng trên báo (bởi vậy tôi nói: “Có người ví…”). Tôi thấy cách ví von này rất hay nên dẫn lại. Ban biên tập Nhà sách Đông Tây và NXB Văn học thấy câu này cũng hay nên họ đưa ra bìa sách để quảng cáo. Như vậy, có nhiều người thích câu này. Tuy nhiên, nếu Chu không thích thì cũng là việc bình thường. Nhưng phải ăn nói thế nào đó cho có văn hóa, chứ không thể dùng cái lưỡi không xương để chửi bới người khác. Càng chửi, Chu càng lòi ra nhiều cái ngu dốt của mình: “Thi pháp học có các trường phái với lập trường khoa học khác nhau chứ “thay hình đổi dạng” kiểu gì? Mà con tắc kè hoa hay con kì nhông thì mới thay hình đổi dạng chứ con kì đà là con gì mà lại thay hình đổi dạng ?”. Chu thắc mắc hỏi: “con kì đà là con gì”. Trẻ con mầm non cũng biết “kỳ đà là cha cắc ké”. Ai muốn hiểu rõ hơn thì lên google tra chữ “Kỳ đà” sẽ ra định nghĩa: “Kỳ đà cũng có khả năng biến đổi màu da để thích ứng với môi trường” (vi.wikipedia.org/wiki). Nói chung, bất cứ ai là Con Người cũng đều biết kỳ đà có thể thay đổi màu da. Nếu Chu không biết điều đó thì cũng không sao. Nhưng không biết thì im lặng chứ đừng to mồm khoe cái gì cũng biết, không khéo người ta nói mình mắc chứng vĩ cuồng.

Bài viết Thi pháp học đồ đểu xuất hiện năm 2017 nhưng tại sao suốt hai năm qua, tôi im lặng ? Có nhiều lý do. Khi bạn đứng trước một bầy trâu điên đang hùng hổ lao tới thì tốt nhất không nên đứng giữa đường giở luật pháp ra mà lý luận với chúng. Tốt nhất cứ né tránh, nhẫn nhịn chờ đợi, tìm thêm cứ liệu đầy đủ rồi mới lên tiếng. Một lý do khác nữa, bài viết của Chu đã chia rẽ độc giả làm hai phe: một phe ủng hộ Trần Đình Sử và một phe ủng hộ tôi. Nếu lúc đó, tôi lên tiếng nói rằng tôi ca ngợi Trần Đình Sử thì sẽ làm mất lòng phe ủng hộ mình. Nên tôi im lặng. Lý do thứ ba, trước đây, tôi vẫn còn tin vào câu nói: “Một sự nhịn, chín sự lành”, “Lùi một bước, biển rộng trời cao”. Nhưng càng thấy tôi im lặng, Chu càng tiếp tục khiêu khích tôi thêm ba lần nữa, tổng cộng là bốn lần. Tôi thấy các câu châm ngôn này không đúng khi đối phương không còn khả năng cải hóa. Bởi vậy, tôi phải lên tiếng để mọi người biết rõ thực hư. Từ trước đến nay, blogger này đã viết rất nhiều bài chửi bới người khác nhưng phần lớn nạn nhân đã nhẫn nhục chịu đựng vì họ không có khả năng viết bài để thanh minh. Tôi đã từng viết trên 350 bài báo, nếu tính cả các tin bài đăng trên 3 trang web do tôi quản lý thì con số đó lên tới gần 1000 bài. Nhưng tôi chưa từng viết bài đả kích ai. Tôi viết phê bình với mục đích tìm ra cái hay, cái đẹp trong tác phẩm của người khác. Nếu có tác phẩm nào còn non kém thì tôi cũng viết sao để động viên tác giả viết tiếp. Nay, lần đầu tiên tôi viết một bài với tinh thần phê phán. Nhưng để tránh gây tổn thương cho người khác, trước khi đăng bài, tôi đã báo cho các bên liên quan yêu cầu gỡ bài viết Thi pháp học đồ đểu. Chu Mộng Long không chịu gỡ. Điều này cũng dễ hiểu, vì nếu chiến tranh diễn ra thì nhà Chu không có gì để mất. Còn Trần Đình Sử tán thành ý kiến của tôi là nên gỡ bài viết, không làm ồn ào thêm nữa. Vì thấy Trần Đình Sử sẵn sàng hợp tác, nên trong lần đăng chính thức này, tôi đã cắt bỏ nhiều đoạn nói về ông. Như vậy, Trần Đình Sử muốn gỡ bài nhưng Châu Minh Hùng không chịu gỡ. Điều đó cho thấy Châu Minh Hùng viết bài không vì mục đích bảo vệ Trần Đình Sử mà chỉ vì muốn nổi tiếng. Sau khi đạt được mục tiêu rồi thì bỏ mặc đồng minh khốn khổ.

Phạm Ngọc Hiền

Link bài viết:
http://phamngochien.com/trao-doi-voi-chu-mong-long-ve-bai-thi-phap-hoc-do-dieu