Hồi tỵ – đạo lý quyền lực

Lâm Trực@

Chúng ta đang sống trong một giai đoạn mà quyền lực nhà nước bị đòi hỏi minh bạch hơn bao giờ hết. Các mô hình tổ chức quyền lực cổ điển, vốn vận hành được nhờ tính chất khép kín của cộng đồng, giờ đây bị soi rọi dưới lăng kính của pháp luật, công luận và mạng xã hội. Trong bối cảnh ấy, nguyên tắc “không bổ nhiệm lãnh đạo là người địa phương” có vẻ như là một quy định hành chính kỹ thuật, thực chất lại chạm đến một trong những vấn đề nền tảng nhất của mọi mô hình nhà nước: quản trị mối quan hệ giữa cá nhân và quyền lực.

Muốn hiểu bản chất nguyên tắc này, cần trở về với một khái niệm cổ mà chính trị Việt Nam từng xây dựng từ rất sớm: hồi tỵ. Người xưa không gọi nó là “luật hồi tỵ” – vì trong tư duy pháp lý truyền thống, “luật” là một khái niệm bao trùm, ít khi dành cho những nguyên tắc hành chính cụ thể. Thay vào đó, họ gọi đó là phép hồi tỵ, hoặc lệ hồi tỵ, hoặc trong văn bản chính thức thì viết là “chế định hồi tỵ” – nghĩa là quy tắc bắt buộc áp dụng đối với quan lại đương chức, yêu cầu không được xử lý công việc nếu vụ việc có liên hệ với thân nhân hoặc nơi sinh quán.

Hồi là quay lại, tỵ là tránh đi. Ẩn trong hai từ giản dị ấy là một thông điệp rất mạnh: người nắm quyền cần chủ động lùi bước khi quyền lực của mình có nguy cơ bị bóp méo bởi cảm xúc, lợi ích riêng hoặc mối quan hệ thân quen.

Một xã hội không thể công bằng nếu không có một nhà nước vô tư. Một nhà nước không thể vô tư nếu những người đại diện cho nó vẫn bị ràng buộc bởi các hệ quy chiếu ngoài thể chế, đặc biệt là những ràng buộc mang tính truyền thống như làng xã, dòng họ, hay địa phương chủ nghĩa. Trong hàng trăm năm lịch sử, sự nhầm lẫn giữa quyền lực công và tình cảm riêng là một nguyên nhân rất lớn khiến nhiều thể chế thất bại. Phép hồi tỵ, dù là khái niệm cổ, lại là một phản ứng rất hiện đại nhằm hóa giải sự nhầm lẫn đó.

Người lãnh đạo, nếu được đặt vào một môi trường mà anh ta có quá nhiều mối quan hệ thân quen, sẽ khó giữ được sự khách quan. Anh ta không còn nhìn người dân như là những công dân bình đẳng mà sẽ thấy họ trong vai trò bà con, bạn bè, ân nhân, hoặc kẻ thù cũ. Một nhà nước pháp quyền hiện đại không cho phép cá nhân thực thi quyền lực theo những hệ quy chiếu như thế. Quyền lực công, nếu không được ràng buộc bằng luật pháp và sự vô tư bắt buộc, sẽ luôn bị bóp méo theo hướng có lợi cho những mạng lưới thân hữu – điều mà ngày nay người ta gọi là “thân hữu trị”.

Chính vì vậy, tôi cho rằng việc không bổ nhiệm lãnh đạo địa phương là người của địa phương ấy không phải là một sự phân biệt, mà là một cơ chế bảo vệ người cán bộ khỏi những áp lực rất thực tế: họ sẽ không phải đối mặt với những lời nhờ vả, những cuộc điện thoại, những bữa rượu mời mọc từ những mối quan hệ mà họ không thể chối từ nếu còn giữ một chút tình người. Cái dở nhất trong quản trị quyền lực là đòi hỏi cán bộ phải “tự giác vô tư” trong một môi trường đầy rẫy cám dỗ và áp lực quan hệ. Pháp luật và cơ chế tổ chức phải giúp họ tránh được những tình huống như thế, chứ không thể đứng ngoài và yêu cầu họ “giữ mình”.

Chúng ta thường nói nhiều về cải cách thể chế, nhưng ít khi bắt đầu từ những thứ cụ thể và khả thi. Tôi cho rằng, nguyên tắc “không bổ nhiệm cán bộ là người địa phương” chính là một nút cải cách rất quan trọng. Nó không chỉ là giải pháp ngăn chặn nguy cơ tham nhũng, mà còn là bước đi cần thiết để hiện đại hóa nhà nước. Một nhà nước hiện đại phải bắt đầu từ những con người được tổ chức theo cách khiến họ phải có lý trí thay vì cảm xúc trong xử lý công việc.

Lâu nay, xã hội quen vận hành bằng mạng lưới phi chính thức: họ hàng, đồng hương, quan hệ riêng. Nhưng xây dựng một nền hành chính hiện đại thì không thể đặt lên vai người cán bộ gánh nặng của cả hai thế giới – thế giới của luật pháp và thế giới của nghĩa tình. Phải dứt khoát. Không ai đủ mạnh để sống hai vai mà vẫn giữ được sự tỉnh táo.

Phép hồi tỵ không dập tắt đạo lý truyền thống. Trái lại, nó bảo vệ đạo lý ấy bằng cách đặt nó ra khỏi phạm vi quyền lực. Người cán bộ tốt không thể và không nên bị biến thành người “có tình cảm với quê nhà” khi thực hiện công vụ. Và cách tốt nhất để không thử thách lòng người quá mức, là không đặt họ vào những tình huống họ không thể thắng.

Tôi cho rằng, muốn một xã hội lành mạnh, phải giúp những người có quyền sống lành mạnh. Và để làm được điều đó, không có cách nào tốt hơn là tổ chức lại quyền lực theo tinh thần vô tư, không bị ràng buộc bởi những thứ nằm ngoài khuôn khổ luật pháp.

Khi ta đặt lại quy tắc “không bổ nhiệm người địa phương” trong bối cảnh hiện tại, ta không chỉ thực hiện một chủ trương đúng đắn của Đảng – mà còn đang kế thừa một truyền thống quản trị nhà nước sâu sắc và minh triết từ cha ông.

Giữa bộn bề cải cách và đổi mới, có những nguyên lý xưa vẫn còn nguyên giá trị hôm nay nếu ta biết nhận ra, kế thừa và phát triển. Phép Hồi Tỵ là một trong số đó.