30.000 tỷ và khoảng trống đạo đức trong hệ thống tài chính

Lâm Trực@

Xã hội hiện đại có một nghịch lý: càng phát triển thì càng mở rộng không gian cho cái xấu nảy sinh. Sự việc cơ quan công an Đà Nẵng triệt phá đường dây rửa tiền gần 30.000 tỷ đồng, với sự tiếp tay của một số nhân viên ngân hàng, là minh chứng sống động cho nghịch lý đó. Đây không chỉ là một vụ án kinh tế, mà còn là bức ảnh chụp nhanh về những khoảng trống trong đạo đức và trong quản trị.

Các đối tượng liên quan đến vụ án. Ảnh: báo Tiền Phong

Tiền vốn là công cụ phục vụ đời sống con người. Nhưng khi tiền được tôn thờ như cứu cánh, đạo đức bị thế chấp cho lợi ích tức thì, tiền sẽ trở thành nguồn gốc tội ác. Những nhân viên ngân hàng trong vụ án không còn là người làm công ăn lương vô danh; họ trở thành mắt xích của guồng máy tội phạm, dùng chính hiểu biết nghề nghiệp để mở các tài khoản “ma”, hợp thức hóa dòng tiền bất chính. Đó là sự phản bội kép: phản bội nghề nghiệp và phản bội niềm tin xã hội.

Nhìn rộng ra, tội phạm kinh tế luôn len vào các kẽ hở thể chế. Một cá nhân có thể giả mạo giấy tờ, lập hàng trăm doanh nghiệp, mở hàng trăm tài khoản; một nhóm có thể dùng ví điện tử xuyên biên giới để kéo dòng tiền từ bên kia biên giới về. Tội phạm đã toàn cầu hóa hành vi, còn hệ thống giám sát vẫn dễ bị cục bộ và chậm trễ. Con số 30.000 tỷ gây kinh ngạc không chỉ vì độ lớn, mà vì thông điệp: chỉ cần một nhóm người có kỹ năng và một ít “nội gián” trong hệ thống là pháp luật bị thách thức, còn niềm tin công chúng bị lung lay.

Không quốc gia nào miễn nhiễm với rửa tiền. Mỹ đã xây dựng một triết lý quản trị dựa trên truy vết: chuẩn “biết khách hàng” và “biết nguồn tiền”, báo cáo giao dịch đáng ngờ, theo dõi chuỗi giao dịch từ sở hữu thực chất của doanh nghiệp cho đến chuyển khoản xuyên biên giới. Châu Âu tiến xa theo hướng đồng bộ hóa: tiêu chuẩn nhận diện chủ sở hữu hưởng lợi, khung phối hợp giữa cơ quan điều tra – thuế – ngân hàng trung ương, và một cơ quan chuyên trách cấp châu lục để siết các lỗ hổng quốc gia. Singapore chọn con đường kỷ luật: chế tài nhanh, nặng, cùng văn hóa tuân thủ trong hệ thống tài chính; ở đó, uy tín của một ngân hàng đôi khi được đo bằng tốc độ tự phát hiện và tự sửa sai. Trung Quốc nhấn mạnh giám sát lượng lớn giao dịch bán lẻ và kiều hối, kết hợp công nghệ dữ liệu lớn và yêu cầu nhận diện khách hàng chặt chẽ ngay ở tuyến đầu.

Việt Nam đứng giữa dòng chảy ấy và không thể đi con đường khác. Sự hội nhập của nền kinh tế khiến tội phạm cũng hội nhập, nên yêu cầu không phải là “chặn tuyệt đối” – điều không tưởng – mà là thiết kế hệ thống để tội phạm không thể tồn tại lâu, không thể coi ngân hàng như phương tiện rửa tội cho dòng tiền bẩn. Hệ thống tài chính cần một cấu trúc phòng vệ ba lớp: công nghệ nhận diện và chấm điểm rủi ro ngay tại cổng vào; văn hóa tuân thủ trong từng chi nhánh, từng nhân viên như một “miễn dịch bẩm sinh”; và một cơ chế phối hợp liên ngành đủ nhanh, đủ tin cậy để chuyển thông tin nghi vấn thành hành động điều tra – tố tụng. Điều khó nhất không phải là mua phần mềm, mà là dựng lại đạo đức nghề nghiệp: nếu người gác cổng bán chìa khóa, mọi nền tảng kỹ thuật đều trở nên phù phiếm.

Từ góc nhìn tư tưởng, rửa tiền là cuộc đối đầu giữa hai hệ giá trị: một bên là lòng tham được tinh luyện bằng kỹ thuật số, một bên là nhà nước pháp quyền được nuôi dưỡng bằng kỷ luật và minh bạch. Khi kỷ luật và minh bạch thắng, đồng tiền trở lại vị thế công cụ; khi chúng thua, đồng tiền trở thành thần tượng và xã hội bất an. Vụ án 30.000 tỷ vì thế không chỉ là câu chuyện phá án, mà là lời nhắc rằng chúng ta phải củng cố “miễn dịch thể chế”: quy tắc rõ ràng, xử lý nhất quán, thưởng – phạt công minh, và không khoan nhượng với các hành vi phản bội niềm tin công chúng.

Một xã hội văn minh không phải là xã hội không có kẻ gian, mà là xã hội phát hiện nhanh, trừng phạt kịp thời và khiến sự gian dối không còn lợi nhuận. Bảo vệ sự trong sạch của hệ thống tài chính không chỉ là bảo vệ an toàn dòng tiền, mà còn là bảo vệ nền tảng đạo đức để xã hội vận hành trong niềm tin. Khi đồng tiền được đặt thấp hơn sự thật, chúng ta tiến thêm một bước ra khỏi bất an; còn nếu không, bất an ấy sớm muộn cũng trở thành số phận.