Khi pháp y tâm thần là nơi thử thách lòng người

Lâm Trực@

Pháp y tâm thần. Một lĩnh vực nằm giữa lằn ranh của y học và luật pháp, giữa chuẩn mực đạo đức và bóng tối của lòng người. Ở nơi ấy, bệnh lý không chỉ được đọc qua triệu chứng, mà còn phải đo bằng đạo lý. Bởi không thiếu kẻ giả điên để trốn tội. Không thiếu kẻ mượn giám định để thoát án. Và cũng có không ít người, như bác sĩ Phan Kim Thìn chọn cách đi qua bóng tối mà không để lòng mình bị nhuốm đen.

Phó Viện trưởng Viện Pháp y Tâm thần Trung ương – bác sĩ Phan Kim Thìn – từng nhận một lá thư nặc danh, trong đó ghi rằng cả nhà ông sẽ “rửa mặt bằng axit” nếu không biết điều. Dòng chữ nguệch ngoạc trên giấy trắng. Một lời đe dọa. Một đòn đánh vào tâm lý, kiểu quen thuộc của những kẻ vốn không bao giờ đi qua cánh cửa pháp luật bằng chính danh, mà luôn tìm cách luồn qua lỗ hổng nhân danh bệnh tật.

BSCKII Phan Kim Thìn, Phó Viện trưởng Viện Pháp y tâm thần Trung ương. (Ảnh: Hữu Dánh)

Thư đến sau khi ông từ chối giúp một đối tượng có tiền án, đang tìm mọi cách “chạy” giám định tâm thần để thoát án. Ông không giúp. Vì ông là bác sĩ. Nhưng điều quan trọng hơn, ông là người. Một người không bán danh dự để đổi lấy sự an toàn giả tạo.

Trong một hệ thống mà nhiều nơi từng mục ruỗng, việc giữ được mình như một cây thông đứng giữa giông bão không phải điều dễ. Ông Thìn từng cầm theo dùi cui điện mỗi khi đi công tác – không phải để tấn công ai, mà là phòng thân. Phòng sự trả thù của những kẻ không bao giờ tha thứ cho sự chính trực.

Vụ án Viện Pháp y Tâm thần Trung ương vừa qua là một minh chứng rõ ràng cho hệ lụy khi đạo đức nghề nghiệp bị đẩy xuống bậc sau cùng. Ba mươi sáu cán bộ bị khởi tố. Trong đó có cả người đứng đầu viện – người từng là biểu tượng của một thiết chế y – pháp. Họ không chỉ nhận tiền. Họ tổ chức ăn chơi, tham gia vào những trò sa đọa, tạo điều kiện để đối tượng phạm tội ra ngoài, sử dụng ma túy, trốn tránh xử lý hình sự.

Cái đáng buồn không phải là con số. Mà là cách một nơi từng được xem là “cửa ngõ giám định pháp lý” lại bị thao túng bởi một người phụ nữ. Đó là bị can Nguyễn Thị Mai Anh. Cô ta không chỉ chạy án cho mình. Cô ta làm trung gian, nhận tiền từ nhiều gia đình khác, “bán giấy điên” như người ta bán vé số. Cô ta và chồng là bị can Lê Văn Đông, đã dùng tiền để mua chuộc cán bộ, tổ chức tiêu xài như ở một khu nghỉ dưỡng, lôi kéo cán bộ viện tham gia như thể đó là một cuộc dã ngoại bệnh hoạn.

Chúng ta không thể biện hộ cho cái sai bằng lý do “áp lực nghề nghiệp”. Bởi trong bất kỳ ngành nào, dù là pháp y hay phẫu thuật tim, con người vẫn có quyền lựa chọn: hoặc giữ lấy nguyên tắc, hoặc đánh đổi tất cả để bước sang vùng xám. Và khi bước sang vùng xám ấy, ranh giới giữa bác sĩ và tòng phạm là vô cùng mong manh.

Ông Thìn đã phân tích rất đúng: “Khi bệnh nhân là tội phạm, họ có thể diễn rất khéo. Và họ không ngần ngại đe dọa, lật lọng, lợi dụng mọi kẽ hở.” Nhưng điều ông không nói, hoặc không muốn nói là đôi khi chính cán bộ mới là người chủ động để mở cửa cho những sai lệch ấy tràn vào.

Vì đâu nên nỗi?

Vì công cụ giám định không đi cùng công cụ bảo vệ. Vì người làm nghề không được huấn luyện đầy đủ về an ninh. Vì đạo đức không được coi là một tiêu chí bắt buộc. Và quan trọng nhất, vì hệ thống ấy, từng lớp, từng khâu đã có những lỗ thủng lớn đến mức có thể lọt cả một dây hối lộ mà không ai hay biết trong nhiều năm.

Giải pháp, như ông Thìn đề xuất, không phải quá phức tạp. Tuyển chọn người có bản lĩnh chính trị. Xây dựng đội ngũ bảo vệ chuyên trách. Và sửa đổi luật pháp để bịt kín những kẽ hở có thể bị lợi dụng. Nhưng hơn hết, cần một cuộc chỉnh đốn tư tưởng từ trong ngành – rằng người bác sĩ giám định pháp y không chỉ chịu trách nhiệm với pháp luật, mà còn với chính nhân cách của mình.

Ở nơi lằn ranh giữa tỉnh và điên, giữa thật và giả, giữa cứu chữa và dung túng, lựa chọn của từng cá nhân chính là đường biên. Và nếu không vạch được đường biên ấy bằng lý trí và đạo đức, thì chẳng khác nào chúng ta đang tự tay dỡ bỏ hệ thống pháp quyền để nhường chỗ cho bóng tối của sự tha hóa.

Và khi đó, sẽ không ai còn dám nói đến công lý.