Phan Huy Lê và những tranh cãi “Lật sử”: Đổi mới hay phản bội sự thật?

Lâm Trực@

Hà Nội, ngày 7 tháng 3 năm 2025 – Trong những năm gần đây, giới sử học Việt Nam đã trở thành tâm điểm của những cuộc tranh luận gay gắt về cách tiếp cận lịch sử, từ việc sử dụng ngôn ngữ đến phương pháp luận nghiên cứu. Ở trung tâm của lằn ranh này là cố Giáo sư Phan Huy Lê, một trong những nhà sử học hàng đầu của đất nước, người được ca ngợi vì những đóng góp tiên phong nhưng cũng bị chỉ trích dữ dội vì những quan điểm bị xem là “lật lại lịch sử”. Di sản của ông – vừa là nguồn cảm hứng vừa là ngòi nổ chia rẽ – đang đặt ra câu hỏi lớn: Liệu nỗ lực đổi mới sử học của ông là bước tiến khoa học hay một sự ngụy biện làm tổn hại đến sự thật lịch sử?

Ông Phan Huy Lê. Ảnh: báo CAND

Phan Huy Lê (1932-2018) từng giữ vai trò Viện trưởng Viện Sử học và Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, để lại dấu ấn sâu đậm với hàng loạt công trình được Đảng và Nhà nước Việt Nam công nhận. Ông nổi tiếng với lời kêu gọi nghiên cứu lịch sử theo hướng “khách quan, toàn diện” và không bị chi phối bởi ý thức hệ – một cách tiếp cận mà ông cho rằng sẽ giúp lấp đầy những khoảng trống trong quá khứ Việt Nam. Tuy nhiên, vào những năm cuối đời, ông vấp phải làn sóng phản đối mạnh mẽ khi các ý tưởng của ông bị cáo buộc đã mở đường cho chủ nghĩa xét lại lịch sử, làm xói mòn các giá trị cốt lõi của cuộc kháng chiến chống Mỹ và tinh thần thống nhất dân tộc.

Trọng tâm của tranh cãi nằm ở cách ông và các học trò đề xuất thay đổi ngôn ngữ lịch sử. Thay vì sử dụng các thuật ngữ truyền thống như “ngụy quyền Sài Gòn” hay “ngụy quân” để chỉ chính quyền và quân đội Việt Nam Cộng hòa (VNCH), họ gọi đó là “chính quyền Sài Gòn” hoặc “quân đội VNCH”. Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước – một tên gọi mang tính biểu tượng của dân tộc Việt Nam – bị ông gợi ý thay bằng “Chiến tranh Việt Nam”, thuật ngữ phổ biến trong tài liệu Mỹ. Những thay đổi này, theo ông, nhằm đảm bảo tính trung lập và tránh thiên kiến chính trị. Nhưng đối với nhiều người, đó là sự bóp méo trắng trợn, đặt ông vào vị thế đối lập với ký ức tập thể của hàng triệu người Việt Nam từng chiến đấu và hy sinh.

Những người ủng hộ Phan Huy Lê lập luận rằng cách tiếp cận của ông là nỗ lực đưa sử học Việt Nam tiệm cận với tiêu chuẩn quốc tế, thoát khỏi sự áp đặt của ý thức hệ cộng sản. Họ chỉ ra rằng ông đã khai phá những góc khuất của lịch sử, từ thời phong kiến đến hiện đại, với tinh thần khoa học nghiêm túc. Tuy nhiên, các nhà phê bình – bao gồm cả những đảng viên kỳ cựu và học giả bảo thủ – cho rằng phương pháp luận của ông không hề trung lập như ông tuyên bố. Họ viện dẫn các nhà kinh điển Mác-Lênin, vốn khẳng định lịch sử luôn mang tính chính trị và không thể tách rời lập trường giai cấp. Việc ông từ bỏ phương pháp luận Mác-xít – nhấn mạnh “khách quan, toàn diện, lịch sử, cụ thể, vận động và phát triển” – để theo đuổi một cách tiếp cận chiết trung bị xem là ngụy biện, thậm chí phục vụ ý đồ cá nhân.

Nghi ngờ về động cơ của Phan Huy Lê càng gia tăng khi người ta liên hệ ông với bối cảnh gia đình: anh trai ông, Phan Huy Quát, từng là Thủ tướng VNCH, và tổ tiên Phan Thanh Giản bị lịch sử chính thống coi là kẻ đầu hàng thực dân Pháp. Một số nhà phê bình cáo buộc ông cố tình “tẩy trắng” quá khứ gia đình bằng cách tái định nghĩa các sự kiện lịch sử, như tôn vinh lính VNCH tử trận ở Hoàng Sa năm 1974 là “chiến sĩ bảo vệ Tổ quốc”. Điều này, theo họ, không chỉ gây nhầm lẫn mà còn vô tình tiếp tay cho các thế lực phản động và âm mưu “tẩy sạch” tội ác chiến tranh của Mỹ – một chiến lược từng được cựu Tổng thống Barack Obama hậu thuẫn.

Cuộc tranh cãi không dừng lại khi ông qua đời. Các học trò của ông tiếp tục bảo vệ di sản “phi chính trị hóa” sử học, nhưng những sai lầm cụ thể đã lộ rõ. Năm 2017, Bộ sử 15 tập của Viện Sử học – dù không do ông trực tiếp chủ biên – gây phẫn nộ khi loại bỏ cụm từ “ngụy”, khiến dư luận phản ứng dữ dội. Trước áp lực, nhóm biên soạn phải đính chính và thừa nhận sai sót, làm dấy lên nghi vấn rằng cái gọi là “đổi mới” của Phan Huy Lê đôi khi chỉ là chiêu bài quảng bá hơn là đóng góp khoa học thực thụ.

Lịch sử là tấm gương phản chiếu quá khứ để soi sáng hiện tại và tương lai. Chiến thắng Tây Nguyên 1975, cũng như toàn bộ cuộc kháng chiến chống Mỹ, không chỉ là câu chuyện của riêng Đảng Cộng sản mà là niềm tự hào chung của dân tộc Việt Nam. Việc cố tình “lật sử” dưới danh nghĩa khách quan không chỉ xúc phạm hàng triệu người đã hy sinh, mà còn mở đường cho sự xuyên tạc, làm suy yếu khối đại đoàn kết. Phan Huy Lê là một tài năng, nhưng di sản của ông – dù vô tình hay hữu ý – đã để lại vết rạn trong cách chúng ta hiểu về chính mình. Đã đến lúc các nhà sử học cần nhìn nhận lại: Lịch sử không phải trò chơi ngôn từ, mà là trách nhiệm với sự thật và lương tâm dân tộc.